Trwają konsultacje na temat zagospodarowania obszaru dawnego obozu koncentracyjnego Plaszow, leżącego między ulicami Kamieńskiego i Jerozolimską. Strona społeczna pochwala dążenie do jego godnego upamiętnienia, ale nie chce nowych inwestycji, drastycznego zwiększenia ruchu turystycznego. Urzędnicy zapewniają, że wzniesienie Memoriału i powstanie parkingu nie wpłynie na zbytnią komercjalizację terenu.
Dyskusje o tym, jak zagospodarować teren dawnego KL Plaszow toczą się od wielu lat. Obecnie to głównie miejsce odpoczynku i rekreacji. O istnieniu tu przed laty obozu przypominają tablice informacyjne i oznaczenia najważniejszych jego punktów. Jak ten obszar ma wyglądać w przyszłości? Co zrobić, by godnie upamiętnić ofiary, nie odbierając tego miejsca krakowianom? To chyba najważniejsze tematy zaplanowanych do końca bieżącego roku konsultacji.
Tragiczna historia
Budowę obozu, planowanego początkowo jako miejsce pracy przymusowej dla Żydów, rozpoczęto pod koniec 1942 r. Wkrótce zaczęto tu jednak przywozić więźniów innych narodowości. Obóz wielokrotnie rozbudowywano. W 1943 r. placówka zyskała status obozu koncentracyjnego. Więźniowie pracowali w pobliskim kamieniołomie „Liban”, Fabryce Emalia Oskara Schindlera i innych zakładach przemysłowych Podgórza.
Niemcom udało się wywieźć obozową dokumentację, zniszczyć większość zabudowań, w związku z czym nie jest znana dokładna liczba zamordowanych w KL Plaszow.
Jak podaje Wikipedia: „Przez obóz Plaszow przeszło prawdopodobnie około 40 tys. więźniów, głównie z Małopolski, a także z Węgier i Słowacji”. Jak podaje Muzeum Krakowa: „Szacuje się, że przez cały okres funkcjonowania obozu więziono w nim około 30 tys. osób, a liczba ofiar zamordowanych w obozie oceniania jest na ok. 5 tys. Największą grupę stanowią Żydzi – ofiary likwidacji krakowskiego getta oraz złapani na tzw. aryjskich papierach, przeznaczeni na śmierć podczas selekcji dokonywanych w obozie. Na terenie obozu rozstrzeliwano również więźniów z krakowskiego więzienia przy ulicy Montelupich, Polaków, Żydów i osoby innej narodowości. Egzekucje i pochówki odbywały się w trzech miejscach straceń: obok starego cmentarza oraz na terenie dwóch dawnych szańców artyleryjskich, zwanych H-górka i C-dołek”.
Czasy powojenne
Po zakończeniu II wojny światowej, przez długie lata teren był zaniedbany i zapomniany. Nie było konkretnego pomysłu na jego zagospodarowanie. O tragicznej historii przypominał jedynie widoczny z daleka pomnik „Wyrwanych serc” autorstwa Witolda Cęckiewicza odsłonięty w 1964 r. Postawiono go w miejscu dokonywania masowych egzekucji.
Teren dawnego obozu traktowany był jako miejsce rekreacji i towarzyskich spotkań, przez niektórych także jako wybieg dla psów. O historii tego terenu przypominało tylko przypadkowe znalezienie poobozowych pamiątek, natrafienie na szczątki ludzkie, czy zamalowywanie pomnika antysemickimi napisami.
Choć trudno w to uwierzyć, to dopiero w XXI w. przy ul. Kamieńskiego i Jerozolimskiej pojawiły się tablice wprost wskazujące, że był tu niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny. Stało się to dzięki staraniom społeczników, w tym Rady Dzielnicy XI, na terenie której przez lata znajdował się obszar KL Plaszow.
Prace nad formą upamiętnienia
W 2007 r. powstał projekt architektoniczny przyszłego Muzeum – Miejsca Pamięci KL Plaszow w Krakowie, którego autorem jest firma GPP Proxima, reprezentowana przez architekta Borysława Czarakcziewa. Plany pozostały na papierze, gdyż brakowało pieniędzy w budżecie Miasta Krakowa, zaś Gmina Wyznaniowa Żydowska i inne środowiska zgłaszały zastrzeżenia do przyjętych rozwiązań. Dotyczyły one głównie znaczącej ingerencji w teren, który część środowisk żydowskich chciała widzieć jako cmentarz.
Sprawa rozbijała się też o kwestie własności gruntów, które należą nie tylko do Gminy Wyznaniowej Żydowskiej i Gminy Kraków, ale i do osób prywatnych.
Nie czekając na przyszłe rozstrzygnięcia, Jewish Community Centre oraz Ośrodek Studiów nad Historią i Kulturą Żydów Krakowskich przygotowały ulotki zawierające informacje o KL Plaszow i jego mapkę z najważniejszymi obiektami (m.in. cmentarze, miejsce egzekucji), które rozdawano osobom spacerującym po terenie dawnego obozu. Ośrodek Badań nad Kulturami Pamięci Wydziału Polonistyki UJ opracował projekt „Gdzie jest obóz”, którego celem było pogłębienie wiedzy o historii i sprowokowanie do dyskusji o przyszłości terenu po KL Plaszow.
Pierwotną wersję projektu zmodyfikowano w 2018 r., kierując się wytycznymi scenariusza przygotowanego przez Muzeum Krakowa. Położono w nim nacisk na przypominanie o historii, kształtowanie postaw obywatelskich i inicjowania dialogu o wartościach ogólnoludzkich.
Postulaty mieszkańców
Wiosna 2019 r. przyniosła ożywienie dyskusji na temat przyszłości terenu dawnego obozu. Okoliczni mieszkańcy domagają się zachowania zieleni w obrębie terenu poobozowego, dopuszczenia pewnych form rekreacji oraz sprzeciwiają się pomysłowi wycięcia drzew na działce przy ul. Swoszowickiej, by można było na niej wybudować Memoriał i parking. Uważają, że budowla będzie zbyt duża, co wygeneruje nadmierny ruch turystyczny, będzie sprzyjała komercjalizacji.
Duże emocje budzi też kwestia wygrodzenia terenu. Według strony społecznej planowane jest zbudowanie ogrodzenia z siatki. Urzędnicy przekonują, że dawno już zrezygnowano z betonowych słupów, jakie były w pierwotnym projekcie i obecnie nie ma ostatecznych ustaleń, co do formy i materiału, z jakiego ma powstać ogrodzenie. Ma ono mieć wysokość do 1,8 m i jego ostateczny wygląd zostanie uzgodniony z Konserwatorem Zabytków. Przyrodnicy apelują z kolei o posadzenie gęstego żywopłotu wzdłuż granic cmentarzy, miejsc straceń i masowych grobów.
Odpowiedź urzędników
Urzędnicy przekonują, że wielkość planowanego Memoriału dostosowana jest do ukształtowania terenu, że nie będzie on dominował nad okolicą. Ma to być obiekt obsypany ziemią z widoczną jedynie frontową elewacją, wykonaną z kamienia wapiennego, z przeszkleniami. Trzy ściany mają się wkomponować w pofałdowany teren od strony rezerwatu przyrody nieożywionej Bonarka. W środku zaprojektowano jednoprzestrzenną salę ekspozycyjną, stanowiąca równocześnie połączenie z tunelem wejściowym na teren KL Plaszow. W budynku znajdą się również biura oraz przestrzeń związana z obsługą zwiedzających.
Dojazd do Memoriału zaprojektowano tylko od ul. Kamieńskiego, by ograniczyć kłopoty komunikacyjne dla okolicznych mieszkańców.
Urzędnicy zwracają też uwagę, że rozmowy dotyczą zagospodarowania ok. 40 ha z dwoma obiektami kubaturowymi (historycznym Szarym Domem i planowanym Memoriałem), a inwestycje planowane są zaledwie na ok. 3,5 ha. Mają to być głównie elementy architektoniczne o małym stopniu ingerencji w krajobraz.
Należy dodać, że Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego wspiera powstanie Muzeum poprzez finansowanie prac archeologicznych, konserwatorskich i scenariuszowych.
Konsultacje społeczne
W czerwcu odbyło się pierwsze ze spotkań konsultacyjnych z mieszkańcami. Rozmawiano na nim o oznaczeniu i wygrodzeniu terenu. Ponownie starły się opinie strony społecznej i urzędników. Kwestie te były też omawiane w trakcie lipcowego spotkania Komisji Dialogu Obywatelskiego ds. Środowiska. Przedstawiciele instytucji i stowarzyszeń działających na rzecz ochrony przyrody zwrócili uwagę na potrzebę konsultowania założeń projektu wykonawczego z ekspertami zajmującymi się ochroną przyrody.
Spotkania tematyczne
Na II połowę 2019 r. zaplanowano konsultacje społeczne dotyczące przyszłości terenu. Podzielono je na kilka obszarów tematycznych, w dużej mierze zgodnych z tym, czego obawiają się mieszkańcy okolicznych ulic – komunikacja w obszarze wokół obozowym, brak miejsc parkingowych, wzmożony ruch turystyczny i wiążące się z tym niedogodności. Krótko mówiąc, chodzi o kształt przyszłego upamiętnienia i jego wpływ na praktyczne, codzienne aspekty życia w pobliżu dawnego obozu.
Podajemy terminy i tematykę zaplanowanych spotkań:
16 września 2019 r. – na temat układu komunikacyjnego wokół terenu przyszłego upamiętnienia;
21 października 2019 r. – dyskusja o zieleni na terenie Miejsca Pamięci KL Plaszow;
18 listopada 2019 r. – omówienie założeń organizacji ruchu zwiedzających i regulaminu użytkowania terenu;
16 grudnia 2019 r. – spotkanie dotyczące zagadnień związanych z prawną ochroną miejsc pamięci oraz cmentarzy wojennych.
Wszystkie spotkania odbędą się w Muzeum Podgórza (ul. Powstańców Wielkopolskich 1 / ul. Limanowskiego 51). Ich rozpoczęcie zaplanowano na godz. 17:30.
Dyżury ekspertów i spacer badawczy
Na wrzesień zaplanowano kolejne formy konsultacji. W tym miesiącu rozpoczną się interdyscyplinarne dyżury ekspertów w Miejskim Centrum Dialogu. W ich trakcie można będzie złożyć oraz skonsultować swoje uwagi i opinie.
21 września 2019 r. odbędzie się spacer badawczy po terenie dawnego obozu KL Plaszow.
Formularz konsultacyjny
Istnieje również możliwość ustosunkowania się do planowanych działań poprzez złożenie wniosków i uwag w formie pisemnej. Można je składać do 20 grudnia 2019 r. za pomocą formularza konsultacyjnego. Należy go dostarczyć drogą elektroniczną na adres dialoguj@um.krakow.pl; wysłać pocztą tradycyjną na adres: Urząd Miasta Krakowa, Wydział Polityki Społecznej i Zdrowia, ul. Jana Dekerta 24, 30-703 Kraków lub dostarczyć osobiście do siedziby Wydziału Polityki Społecznej i Zdrowia przy ul. Brackiej 10 lub przy ul. Jana Dekerta 24.
Więcej informacji i formularz do zgłaszania uwag dostępne są na stronie https://dialogspoleczny.krakow.pl/konsultacje-spoleczne
Krzysztof Duliński
Wizualizacje: Muzeum Krakowa przy współpracy
z Zarządem Inwestycji Miejskich w Krakowie
