ZYGMUNT NOWAKOWSKI Kraków 1891 – Londyn 1963
Dlaczego osoba tak powszechnie znana i wybitna, o której pisano, że naturalnym miejscem jej pochówku powinna być słynna krypta zasłużonych na krakowskiej Skałce, została prawie zupełnie zapomniana?
„Bom Krakowiak! Z Półwsia Zwierzynieckiego!”
– pisał o sobie. We wspomnieniach podkreślał, że po ojcu jest góralem, a matka pochodziła ze Lwowa. Ojciec Błażej Tempka (tak brzmiało naprawdę jego nazwisko) umarł wcześnie i wychowaniem dzieci zajęła się matka Helena z Nowakowskich – jedna z pierwszych kobiet, które studiowały na Uniwersytecie Jagiellońskim.
To właśnie jej panieńskie nazwisko zapożycza jako pseudonim artystyczny. Ma trzech braci (dwie siostry zmarły młodo). W rodzinie Tempków nie przelewa się, Zygmunt od najmłodszych lat dorabia korepetycjami. Studiuje polonistykę, pisze, uczy się aktorstwa i gra. W 1914 roku wstępuje do Legionów. W 1922 roku na Uniwersytecie Jagiellońskim uzyskuje tytuł doktora filozofii. Jako pierwszy spośród aktorów polskich!
Aktor, reżyser, dramaturg
Debiutuje w 1910 roku na deskach Teatru Ludowego. W 1911 roku zostaje zaangażowany w Teatrze im. Juliusza Słowackiego. W 1924 roku wystawia swą pierwszą sztukę pt. Tajemniczy Pan, a dwa lata później – następną komedię Puchar wędrowny. Opracowuje dla prestiżowej serii naukowej „Biblioteka Narodowa” dwa dramaty – Pana Damazego Blizińskiego i Grube ryby Bałuckiego oraz wydaje swoją pracę doktorską pt. Józef Narzymski i komedia społeczna.
Gra i reżyseruje w teatrach Warszawy i Łodzi, ale szczyt jego kariery to piastowanie w latach 1926–1929 funkcji dyrektora Teatru im. Słowackiego w Krakowie. To właśnie w tym czasie odbywa się prapremiera Akropolis Wyspiańskiego. Najgłośniejsze role Nowakowskiego to Konrad w Wyzwoleniu, Don Fernand w Księciu Niezłomnym, stary Doolittle w Pigmalionie Shawa, Ojciec w Niespodziance Rostworowskiego, Metternich w Orlątku oraz tytułowa w Ciranie de Bergerac Rostanda. Jego inscenizacje Krakowiaków i górali oraz Turandot zostają uznane za wielkie osiągnięcia artystyczne, a także komercyjne.
Cieszy się opinią dobrego aktora, niekonwencjonalnego reżysera i dyrektora sprzyjającego nowym prądom. Stosuje najnowsze zdobycze techniczne, dzięki czemu Teatr im. Słowackiego wyprzedza pod tym względem wszystkie sceny w Polsce. Śmiały w projektowaniu repertuaru wywołuje głośne polemiki z konserwatywnymi radnymi miejskimi, w wyniku których odchodzi z teatru. Zmienia widza na czytelnika.
Pisarz i felietonista
Pierwsza powieść Nowakowskiego – Wymarsz – drukowana jest najpierw w odcinkach na łamach dziennika „Czas” już w 1917 roku. Jego nazwisko będzie jednak łączone z inną wielką krakowską gazetą – „Ilustrowanym Kurierem Codziennym”. Od roku 1930 do wybuchu wojny publikuje tam niedzielne felietony. Wywołują burzliwe reakcje i ataki na autora, ale przynoszą mu także popularność, ukazując się w dziewięciu wydaniach książkowych.
Częściowo autobiograficzna powieść z dzieciństwa – Przylądek dobrej nadziei miała jak dotąd szesnaście polskich wydań (przetłumaczona na sześć języków). „Sequel” Przylądka… stanowi poświęcony latom gimnazjalnym Rubikon. Wydaje opowiadanie Puhar Krakowa (obowiązkowa lektura szkolna), powieść Start Edmunda Sulimy, (Nagroda Krakowa) oraz Błękitną kotwicę. Pisze opowiadania dla dzieci, publikuje w „Wiadomościach Literackich”, występuje w Polskim Radiu. Jest głównym sprawozdawcą pogrzebu Józefa Piłsudskiego na Wawelu w 1935 roku.
Największe uznanie przynosi mu – poświęcone walkom legionowym – widowisko sceniczne Gałązka Rozmarynu (1937). Grano je na wszystkich polskich scenach. Po wojnie Gałązkę… wystawiano w Londynie, a dopiero w 1982 w Teatrze im S. Jaracza w Łodzi. Następne premiery miały miejsce w latach 1988–1989 w siedmiu miastach, a w setną rocznicę Niepodległości – na scenach Bielska-Białej i Białegostoku. Sam autor swą willę nazwał „Pod Rozmarynem”. Miarą jego sławy jest fakt, że zostaje laureatem Złotego Wawrzynu Polskiej Akademii Literatury, odmawia jednak przyjęcia tego wyróżnienia. Znany w Krakowie i w całej Polsce – jego głos się liczy, ale nie tylko dzięki pisarstwu i aktorstwu.
Krakowska postać i nie tylko…
Jest aktywny w wielu dziedzinach: związkach aktorów i pisarzy, życiu sportowym (wiceprezes Klubu Sportowego Cracovia), kieruje także założonym przez siebie Związkiem Opieki nad Zwierzętami.
Wymowna jest działalność Nowakowskiego w Trzęsówce – wiosce pod Kolbuszową, gdzie spędzał miesiące letnie w majątku zaprzyjaźnionej Róży Celiny Otowskiej. Dzięki niemu tamtejsze dzieci słuchały radia, organizuje drużynę sportową, dla straży pożarnej – którą także zakłada – kupuje sprzęt, jemu wieś zawdzięcza powstanie biblioteki. Przyczynia się do budowy szosy, która połączy Trzęsówkę ze światem. Rozwija ogólnopolską akcję, w wyniku której rozpoczyna się budowa nowej szkoły. Pamięć o jego zaangażowaniu jest żywa do dziś (mieści się tam jedyna szkoła jego imienia), choć dwór, w którym tworzył został wysadzony w powietrze przez okupanta. Pretekst stanowiło napisanie w 1933 roku książki Niemcy à la minute, w której jako jeden z pierwszych pisarzy ostrzegał przed nazizmem.
Niezłomny emigrant
Kraków opuszcza 3 września 1939 roku. Przedostaje się najpierw do Lwowa, by przez zieloną granicę przejść na Węgry i dalej – do Francji. W Paryżu wchodzi w skład Rady Narodowej – namiastki emigracyjnego sejmu (do 1941 roku i ponownie w latach 1949–1953).
Obejmuje – formalnie – redakcję tygodnika „Wiadomości Polskie. Polityczne i Literackie”, redagowanego przez Mieczysława Grydzewskiego. W początku roku 1940 udaje się w podróż do Stanów Zjednoczonych, gdzie mobilizuje opinię publiczną. Po klęsce Francji przez Hiszpanię i Portugalię przedostaje się do Wielkiej Brytanii i tam wydaje dalej „Wiadomości”. W prasie codziennej ogłasza dwie powieści odcinkowe – Riksza warszawski i Krucjata dziecięca. Pisze popularną bajkę dla młodzieży Pędziwiatr, wystawia – zaginioną – sztukę Ty pójdziesz górą.
Nie godzi się z polityką ustępstw rządu polskiego w Londynie – zarówno wobec Związku Sowieckiego, jak i zachodnich sojuszników. To jego artykuł w obronie całości granic Rzeczypospolitej powoduje w 1944 roku uniemożliwienie wydawania „Wiadomości” przez Brytyjczyków.
Po wojnie pozostaje na emigracji. Staje się symbolem postawy niezłomnej. Pisuje felietony do „Dziennika Polskiego i Dziennika Żołnierza” i eseje do reaktywowanych „Wiadomości”, podejmując szeroką tematykę polityczną, historyczną i literacką. Utrzymuje kontakt z krajem współpracując intensywnie z Radiem Wolna Europa. Wygłasza kilkaset pogadanek dotyczących historii i literatury polskiej. Cześć z nich ukaże się w tomie Wieczory pod dębem (1966).
Na emigracji opublikowane zostają także dwa wybory książkowe jego artykułów i wznowienia powieści. Jest niezwykle czynny w życiu społecznym Wychodźstwa – powszechnie znanym – człowiekiem instytucją. Dwa razy organizowano huczne jubileusze jego twórczości. Umiera 4 października 1963 roku. Jego prochy w 1968 roku zostają bez rozgłosu (taki był warunek komunistycznych władz) przeniesione do Krakowa i spoczywają na cmentarzu Rakowickim.
Paweł Chojnacki
Pierwsza wersja artykułu ukazała się w „Dzienniku Polskim” 21 stycznia 2011 roku i zapoczątkowała społeczną akcję przypominania życia i dorobku jego bohatera, zwieńczoną publikacją biografii pt. Reemigrejtan. KIEDY ZYGMUNT NOWAKOWSKI WRÓCI WRESZCIE DO KRAKOWA?! w 2019 roku.
