Do 12 lutego br. w Muzeum Podgórza przy
ul. Powstańców Wielkopolskich/ Limanowskiego można jeszcze obejrzeć wyjątkową wystawę „Stał dwór szlachecki”.

 

 

PAŁAC PRZY ULICY PODEDWORZE,

scala historię Piasków Wielkich, Nowych z historią prastarego Krakowa

Czy istnieje przestrzeń pozbawiona dziedzictwa? Oczywiście, taka przestrzeń nie istnieje. Zadbała o to natura, kształtując dziedzictwo naturalne. Czajna Góra (267 m n.p.m.), na której leżą Piaski Wielkie, to dawne terytorium Puszczy Karpackiej, z licznymi ciekami wodnymi, malowniczo ukształtowaną powierzchnią. Kolejni właściciele wsi dyskretnie, pięknie, trwale wkomponowywali swoje siedziby i gospodarstwa, tzn. współtworzyli krajobraz kulturowy.
Dawna wieś, na początku Piasek Wielki, Piasek Mały; o której wspomniano po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1325 r., miała licznych właścicieli. Gospodarowało tu średniowieczne rycerstwo, możne rody; Tarnowscy, Koniecpolscy, Zasławscy, Ostrogscy, Starowieyscy, przedstawiciele inteligencji, bohemy, jak Wojciech Marchwicki – Honorowy Konsul Królestwa Węgier. Pozostawiali po sobie trwałe ślady. Uświadomienie tego faktu, ma nieocenione znaczenie, dla każdego kolejnego pokolenia rdzennych Piaszczan, jak i coraz liczniej przybywających z najrozmaitszych kierunków, nowych mieszkańców.
W Muzeum Krakowa powstała myśl, stworzenia nowej drogi komunikacji, dla upowszechniania faktów historycznych, przywoływania pamięci, poznawania zabytków. Jego Oddział Muzeum Podgórza przygotowało wraz z mieszkańcami – badaczami dziejów czterech dawnych wsi Piasków Wielkich, Woli Duchackiej, Prokocimia, Bieżanowa, włączonych w granice Krakowa w 1941 r., wystawę „Stał dwór szlachecki”. Kuratorką wystawy, jest niezwykle otwarta na lokalną społeczność, niezastąpiona kierowniczka Muzeum Podgórza, Melania Tutak. Wystawie towarzyszy bezcenny katalog „Stał dwór szlachecki”.
Na tym nie koniec, Muzeum Podgórza weszło w przestrzeń osiedli, parków podgórskich dzielnic z plenerowymi wystawami czasowymi, zapowiadającymi muzealną realizację oraz tematycznymi spacerami. A pacjenci Szpitala Uniwersyteckiego, mają okazję zapoznać się na miejscu, na mobilnej wystawie z tematem dot. Pałacu Jerzmanowskich w Prokocimiu.
Wernisaż wystawy plenerowej „Stał dwór szlachecki” na forum osiedla Piaski Nowe, odbył się 8 listopada 2022 r., przy romantycznym świetle pełni Księżyca. Pisząca te słowa Ewa Gaj, współautorka muzealnej wystawy, poprowadziła uczestników wernisażu pode dwór – pałac przy ul. Podedworze 30. Zabytek jest własnością prywatną, bez możliwości wejścia do wnętrza. Zatem opowiadałam historię miejsca wraz z Melanią Tutak, posługując się wykonaną z pomocą rodziny makietą bryły pałacu, jak i zdjęciami obiektów związanych z miejscem. Nawiązała się ciekawa wymiana zdań z uczestnikami spaceru, oznaczono nowe tropy w badaniach historii miejsca.
Plenerowa wystawa na Piaskach Nowych trwała miesiąc. Setki osób, których codzienne szlaki przecinają się w urbanistycznym centrum osiedla, mogły dotrzeć do informacji o trwającej do 12 lutego 2023 r. w Muzeum Podgórza, wystawie „Stał dwór szlachecki”, zapoznać się z historią „naszego” piaszczańskiego pałacu. Bezcenne zjawisko, Muzeum Podgórza „przyszło” do Piaszczan i pozostawiło ślad zaciekawienia historią miejsca zamieszkania.
Z kolei 20 listopada minionego roku, podczas Dnia Otwartego Muzeum Podgórza dworscy, czyli członkowie stowarzyszeń, aktywiści społeczni – współtwórcy wystawy, oprowadzali po ekspozycji „Stał dwór szlachecki”. Kolejne bezprecedensowe wydarzenie, w nowej formule muzeum partycypacyjnego.

Pałac w Piaskach Wielkich

Gustowna bryła dworu o cechach pałacu w Piaskach Wielkich, odbija światło wschodzącego słońca od fasady w kolorze chłodnego beżu, z białymi podwójnymi półkolumnami (pilastrami) typu toskańskiego w zaokrąglonych narożach.
Dwór polski z zasady był parterową budowlą mieszkalną. Reprezentacyjną siedzibę właściciela ziemskiego z piętrem lub piętrami, nazywamy pałacem. Zatem rezydencja w Piaskach Wielkich posiada cechy pałacu. Wytworny budynek mieszkalny, otula park krajobrazowy z pięciusetletnimi dębami. Okazałą siedzibę zbudowali, wyróżniający się gospodarnością przedstawiciele rodu Starowieyskich herbu Biberstein. Potomkowie licznego, spolszczonego średniowiecznego rodu rycerskiego, słynącego z pracowitości i żarliwego katolicyzmu.
Jan Chrzciciel Starowieyski h. Biberstein, burgrabia krakowski,wójt wadowicki, starosta barwałdzki, właściciel dwóch przyrynkowych kamienic w Krakowie „Pod Konikiem” (nr 39) i „Januszewiczowskiej” (nr 40), nabył majątek w Piaskach Wielkich z drewnianym dworem, z końcem XVIII w. przekształcił go na murowany zespół otwarty mieszkalno–reprezentacyjno–gospodarczy z okazałym budynkiem dworu, w otoczeniu rozległego parku. W części gospodarczej znajdowała się wozownia, spichlerz, budynek piekarni, browaru, stajnie, budynek gospodarczy o neogotyckim detalu.
W latach 30. XIX w. dwór przebudował jego prawnuk Jan Nepomucen Starowieyski w typie późnobarokowego pałacu. Jan Nepomucen Starowieyski h. Biberstein, ostatni właściciel Piasków Wielkich ze znanego rodu, zmarł w 1897 r. w swoim pałacu. Od tego momentu gospodarstwo zaczęło podupadać, rozsprzedawano grunty, majątek kurczył się. Pałac często zmieniał właścicieli; dr Ludwik Herz, hrabina Cezaryna Aleksandrowicz, Zygmunt Borzemski, którzy wprowadzali zmiany z końcem XIX w. i na pocz. XX w.
W rezultacie powstał piętrowy budynek na planie prostokąta, nakryty dachem mansardowym, łamanym, czterospadowym, dawniej nakryty drewnianym gontem, obecnie blachą w kolorze rdzawej czerwieni. Fasadę poprzedza ryzalit zwieńczony portykiem, wspartym na trzech filarach, zbliżonych formą do kolumn. W tympanonie ryzalitu obwiedzionym gzymsem, wymodelowany w tynku medalion z płaskorzeźbioną Matką Boską z Dzieciątkiem. Po przeciwnej, zachodnie stronie bliźniaczy ryzalit, w którym na pierwszym piętrze mieściła się kaplica. Przesłonięty, dobudowaną w XX w. bezstylową zewnętrzną klatką schodową na planie kwadratu. Od południa, również w XX w. dobudowano przeszkloną werandę.
Bryła pałacu zachowała pierwotny charakter, wnętrza zostały zdewastowane, głównie w wieku XX, po nacjonalizacji z 1944 r. urządzono tu posterunek Milicji Obywatelskiej, następnie Milicyjną Izbę Zatrzymań Dziecka.
Wykwintne wyposażenie, detale zniknęły. W 1807 r. przedstawiciel sądu w Bochni opisywał: „pokoje były nakryte sufitami z wyokrąglonymi narożnikami czyli fasetami, wyposażone w nowoczesny sprzęt, lustra, obrazy”. Spisujący fascynował się każdymi drzwiami, oknami, zawiasami, zamkami, kluczami francuskiej roboty.
Ważne miejsce w historii właścicieli pałacu zajmuje Wojciech Marchwicki (własność w latach 1926 r. –  941 r.), Honorowy Konsul Królestwa Węgier na Województwo Krakowskie, Kieleckie, Śląskie, prawnik, przedsiębiorca, działacz ludowy zaprzyjaźniony z Wincenty Witosem, który bywał w Piaskach Wielkich. Wojciech Marchwicki był filantropem, fundatorem witraża w prezbiterium Kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa w Piaskach Wielkich, społecznikiem. Uwięziony w 1941 r. na Montelupich, został zmuszony do sprzedaży nieruchomości w tymże roku. W 1928 r. nakręcono we wnętrzach pałacu, plenerach parku niemy film „Dzikuska” w reżyserii Henryka Szaro. Z pałacem związana jest legenda o ukryciu w nim insygniów królewskich podczas II wojny światowej, zdementowana przez prof. Michała Rożka.
Po 1992 r. spadkobiercy kolejnych właścicieli, odzyskali pałac w Piaskach Wielkich z przylegającą częścią parku i zabudowaniami gospodarczymi. Został przystosowany na dom gościnny o nazwie „Dwór Staropolski” i tak działał przez kilka lat, ostatnio użytkowany przez właścicieli.
Małgorzata Marchwicka, żona śp. Jarosława Marchwickiego, wnuka Wojciecha, przekazała na wystawę liczne pamiątki pochodzące z pałacu w Piaskach Wielkich i rodzinne dokumenty. Koniecznie odwiedźcie Państwo Muzeum Podgórza, a w nim czasową wystawę „Stał dwór szlachecki”. Jest to pierwsza próba pokazania historii ziemiaństwa, ich siedzib na prawym brzegu Wisły, w Krakowie w obecnych granicach. Temat będzie przedmiotem dalszych badań utraconego świata, centrów nowatorskiej myśli gospodarczej, patriotyzmu, kultury.
Nam współczesnym wiedza ta jest konieczna dla zrozumienia miejsca, w którym żyjemy, dla świadomego kształtowania szlachetnej przyszłości.
Zapraszam do Muzeum Podgórza.

Tekst: Ewa Gaj
Zdjęcia: Ewa Gaj, Melania Tutak,
Aleksandra Mazurek